نام فایل : کاربرد خط و خوشنویسی در معماری 38 ص

فرمت : .doc

تعداد صفحه/اسلاید : 40

حجم : 309 کیلوبایت

کاربرد خط و خوشنویسی در مهماری
مقدمه :
افسانه پیدایش خط:
تا كنون درباره ابداء یا شروع آغازین خط روایات و افسانه های بسیار نقل شده است. همانطوریكه راجع به مبداء یا ابداء زبان افسانه های زیادی بیان شده است. روایتی موجود است كه نخستین مبتكر خط « كادموس »؛ شاهزاده فینقی و بنیانگزار شهر « تَبِس » بوده كه برای نخستین بار الفبا را تدوین كرده است و سپس به یونان آورده است. بنا بر روایت یك افسانه چینی مخترع خط یك الهه اژدهای چهار چشم بوده. در افسانه دیگر چینی نقل شده است كه ابتدا، خط به صورت خطوط و نشانه هایی بر روی لاك یك لاكپشت به انسان رسید. نیز طبق یك افسانه ی ایرلندی « اُدین » مختر ع خط رمزی یا « رونیك » بوده. در افسانه های بابلی و مصری خدای « نِبو » و خدای « ثوْث » ودیعه دهنده ی خط به انسان بوده بوده اند. و بلاخره، بنا به نقل یكی از علمای « تالمود » به نام « رابی اِكیبا » الفبا قبل از خلقت انسان وجود داشته است. و طبق روایات اسلامی الفبا توسط خداوند به انسان عطا شد.
1 - آغاز و مراحل تطور خط
الف ) خطوط تصویری: ........ ( یك ضرب المثل چینی می گوید: یك تصویر مظهر بیش از هزار كلمه است. ) در لاتین به معنای نقاشی است. این نام اصطلاحا در علم زبانشناسی و شناخت و تطور خط به كهن ترین مرحله آغاز خط اطلاق می شود. در این مرحله تصاویر سمبل و ارزش مفاهیم انسانی را دارا می باشند و می توانند قدیمی ترین مدارك مستند ثبت شده توسط انسان منظور گردند. البته قبل از این مرحله ی طبقه بندی شده در تطور خط، انسان آثار قدیمی تری در اشاعه منظور و نظر ابتدایی خویش دانسته است كه آن ها را در اصطلاحا نقوش پیش از تاریخ همچون نقوش ثبت شده در بعضی ارتفاعات و درون غار ها مشاهده می كنیم مانند؛ ارتفاعات هجیران مهاباد، كوه دشت لرستان، غار میرملاس، دوشه، همیان، منطقه قوجستان جمهوری آذربایجان و نماد هایی در جنوب فرانسه از جمله غار معروف « اسكو ».
ب ) خط هیروكلیف: مرحله ی دیگر خط، هیروكلیف می باشد كه در آن تبدیل تصویر به صوت یا آوا است. یعنی تصاویر به عنوان آوا استفاده می شود. در این مرحله می تواند استفاده از اشكال ساده جهت انتقال معنای ساده آن ها باشد كه بعد ها به صورت واژه نگاره ها در این نظام نوشتاری ایفای نقش می كنند.
ج ) استفاده از شناسه ها: مرحله ی دیگر استفاده از شناسه ها است. برای مثال در زبان مصری
jb
به معنای بز است و
jbi
به معنای تشنه بودن، حال با توجه به این كه در نظام تصویری خط هیروكلیف نشانی برای مصوت ها وجود ندارد لذا از این تصاویر وقتی منظور بز است، شكلی از بز به آن اضافه می كنند و چناچه منظور تشنه بودن باشد تصویر انسان دست به دهان را به آن اظافه می كنند. به تصاویر بز و انسان در این عبارات شناسه گفته می شود.
د ) تبدیل تصویر به هجا: مرحله ی بسیار مهم دیگر در تطور خط، مرحله ی تبدیل و تحول خط از تصویر به هجای میخی و الفبا است. این تحول یعنی تبدیل تصویر به هجاهای خط میخی و الفبایی البته برای هجاهای خط میخی یعنی حدود دو هزار سال قبل از تبدیل تصویر به الفبا صورت گرفته است. زیرا قدیمی ترین كتیبه ها ی نوشته شده به خط الفبایی فینقی مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره ی اول قبل از میلاد است،‌ در صورتی كه كتیبه های میخی از حدود سه هزار سال قبل از میلاد به بعد به بعد نوشته و ثبت شده اند.
2 - كتیبه ها:
الف ) كتبه های غیر منقول مستقل؛ كتیبه هایی هستند كه به مناسبت ها و مراسم خاص در صخره ها به همراه نقش برجسته كنده شده باشد. مانند رزم اردشیر بابكان با اردوان در فیروز آباد.
ب ) كتیبه های غیر منقول وابسته به اثر ( معماری ): كتیبه هایی هستند كه روی آثار و بناهای تاریخی حك شده باشند. مانند كتیبه های فارسی باستان در پاسارگاد.
ج )‌ كتیبه های منقول مستقل: به كتیبه هایی گفته می شود كه منحصرا به منظور نوشتن خط روی آن ها ساخته شده باشد. مانند الواح گنجینه ی تخت جمشید.
د ) كتیبه های منقول وابسته به شیء: به كتیبه هایی اطلاق می شود كه به دلایل مختلف روی اشیاء می آیند. مانند كتیبه های منقوش روی ظروف و ادوات جنگی.
خوشنويسي در هنر ، معماري اسلامي و مساجد
آيا تا به حال شده است كتيبه اي را در مسجد يا حسينيه با دقت بخوانيم؟ آيا تا به حال به نقش آن در زيبايي مسجد فكر كرده ايم؟ به راستي چرا اين قدر مساجد ما از كاشي كاري هايي كه منقش به آيات قرآني است پر شده است؟ آيا امروزه مسجدي را مي توان در نظر گرفت كه آيه اي، حديثي يا مطلبي با خط زيبا به ديواره هاي آن، چشم هر بيننده اي را به خود جلب نكند؟ يكسري امور در انسان به عنوان فطريات شمرده مي شود مثل حقيقت جويي، گرايش به خير و فضيلت، هنر، خلاقيت و عشق و پرستش. در كتاب فطرت اثر استاد شهيد مرتضي مطهري آمده است: “اموري كه از قديم صنايع مستضرفه ناميده شده اند، مثل خط كه يك هنر خيلي قديمي است [خلق نوعي زيبايي است.] خط بسيار زيبا براي انسان ارزش فوق العاده اي دارد و انسان آن را حفظ مي كند. قرآني كه با خط بسيار زيبا نوشته شده باشد، ده بار هم اگر انسان آن را ديده باشد دفعه يازدهم باز مي خواهد ببيند، بلكه صدبارهم ديده باشد، دفعه صدو يكم باز مي خواهد تماشا كند” شهيد مطهري اين مباحث را ذيل بحث فطرت آورده اند كه ام المسائل معارف اسلامي دانند. اين سخنراني در سال 1355 توسط ايشان ايراد شده بود كه در ادامه با تعريف كردن خاطره اي از پدر مرحومشان ادامه مي دهند: “مرحوم ابوي ما (رضوان الله عليه) كه خط خودشان هم خوب بوده است، به خط مخصوصا علاقه خاص داشته اند. ايشان مي گفتند اگر قرآن خيلي خوش خط دست من باشد ديگر نمي توانم بخوانم، چون آن قدر خيره مي شوم به خطش و به زيبايي اش كه از خواندن آن باز مي مانم. نمونه خط زيبا كتبيه بايسنقر است در جلوي ايوان مقصوره [در حرم امام رضا عليه السلام.] در آن كتيبه بزرگ كه جلوي پيشاني ايوان است و بايسنقر كه پسر گوهرشاد بوده، خودش در آخر كتيبه نوشته است: “كتيبه بايسنقر بن شاهرخ بن اميرتيمور گوركان” گوهرشاد زن شاهرخ بوده و بايسنقر پسر او. در خط ثلث ديگر نظيري براي بايسنقر نيامده است، نه قبل از او كسي چنين نوشته است و نه بعد از او كسي توانسته بنويسد. با اينكه عليرضا عباسي كه در زمان شاه عباس مي زيسته، فوق العاده خطاط خوبي است و نمونه هاي خطش كه اكنون در اصفهان يا در قم در مقبره شاه عباس هست، فوق العاده زيباست ولي [به پاي بايسنقر نمي رسد(]1)“ در فطريات در بعضي امور دو سه مقوله باهم توام مي شوند. مثلاكسي كه شعر زيبايي مي سرايد هم خلق و ابداع داشته است، هم زيبايي كه گرايشي فطري است را پاسخ گفتند. در مورد خط زيبايي كه بر روي كاشي كاري ها، در مساجد و حسينيه ها و ... نيز وجود دارد، مي توان گفت چندين حس فطري درگير است: اول كه نوعي ابتكار و خلق است: *گرچه هرنوع خطي، اصولي دارد مثلااصول خط نسخ با ثلث و نستعليق و شكسته نستعليق و هما و ... فرق مي كند و از آن طرف هم، هيچ دو خطي را نمي توان پيدا كرد كه 2 خطاط و يا حتي 1 خطاط نوشته باشند و اين 2 مكتوب عين هم باشند. پس در هر خطي، نوعي ابتكار و خلاقيت موجود است. دوم: حس زيبايي است. انسان از آنجا كه مخلوق خدا است، و بايد خودش را خدايي كند، در مقابل خداي جميل، وظيفه زيبا شدن را دارد. اين زيبا شدن در همه امور مطرح است و زيبايي هم فقط به معني مادي و محسوس آن نيست. چه اينكه ما احسان را هم جزء مقوله زيبايي مي شمريم. ولي سپاسگزاري و نيكي پاسخ دادن به نيكي ديگران را مثل شيء و چيزي نيست كه بگوييم شي زيبايي است. در واقع وقتي “ان الله جميل و يحب الجمال” ماهم بايد زيبايي را دوست داشته باشيم. و البته در فطرت و خلقت ما، اين گرايش نهفته و موجود است. از مواردي كه زيبايي به آن تعلق مي گيرد اعمال انسان است. آن چنانچه ما بايد در گفتار خود كه محصول انديشه و زبان است، بايد رعايت زيبايي را بكنيم و از كلمات زشت در كلام پرهيز كنيم، در نوشتار هم بايد، زيبا بنگاريم. حضرت علي مي فرمايند: الخط لسان اليد(1/86[ )ص 49] و نيز چنانچه كلام زيبايي نافذتر از تير باشد، خط زيبايي هم چنين تاثيري را بگذارد. رب كلام انفذ من سهام(4/69()2) البته صرف زيبايي خط در نوشته اي مهم نيست، بلكه مضمون سخني كه مي خواهد بگويد اگر زيبا نوشته شود، تاثير فزاينده اي دارد. لذا حضرت علي مي فرمايد: رسول الرجل ترجمان عقله و كتابه ابلغ من نطفه:(3) فرستاده آدمي، ترجمان عقل اوست و نوشته و كتابش گوياتر از سخنش است. سوم: مورد ديگري كه باعث جذابيت و ماندگاري خط در معماري اسلامي شده است بحث حقيقت جويي و پرستش است كه باهم مرتبط مي باشد. بدين معني كه: انسان كه فطرتا حقيقت جو ا ست و علم را علاوه بر وسيله، به عنوان هدف ذاتي هم آن را ياد مي گيرد، از مصاديق علم و علم كامل و حقيقت كامل كه در قرآن است با مسئله پرستش باهم جمع شده است. يعني وقتي فردي به آيه اي از قرآن كه بر روي ديوار مسجد است نگاه مي كند، از طرفي ابتكار و خلاقيت و خط زيباي خطاط را تحسين مي گويد و از طرفي هم در مضمون اين نوشته كه آيه قرآن است هم به عنوان مطلبي يادگرفتن از قرآن، اين آيه را مي خواند و هم از طرفي با خداي خويش رابطه برقرار كرده و او را پرستش كرده است، چون در آن لحظه حداقل به آيه (فاقرووا ما تيسر من القرآن) عمل نموده است.
و اين است راز و رمز اهميت و جايگاه خطاطي در معماري اسلامي و در مساجد ما.
پيامبر در مورد خوش خطي مي فرمايند: الخط الحسن يزيد الحق و ضحا(4:) يعني خط نيكو، وضوح حق را افزون مي كند.
در مورد مباحث فقهي نگارش آيه يا ذكر خدا روي ديوار مسجد يا محراب، احاديثي وجود دارد از جمله: از امام موسي بن جعفر(عليه السلام) در مورد مسجدي كه در قبله آن، قرآن يا چيزي از ذكر خدا نوشته شود، پرسيده شد: فرمودند: طوري نيست(5) البته سزاوار است در نوشتن آيات و احاديث بر روي ديوار مساجد، در كنار رعايت زيبايي، كيفيت نوشتن هم طوري باشد كه مومنين اگر در غير نماز بخواهند، آن را بخوانند، بتوانند؛ چرا كه هدف اصلي همانا خواندن آيات الهي است و متذكر شدن.(6) اينجا لازم است متذكر شويم كه بعضا در كتيبه ها، محراب و ديوارهاي مساجد، خط هاي بسيار آ شفته و درهم به كار مي رود. كه ظاهرا مناسبتي ندارد چون وقتي فردي نتواند، آيات يا احاديث را بخواند، آن متن، صرف نوشته هنري محسوب مي شود و نه قرآن يا حديثي كه به خط زيبا و خوانا نگاشته شده است. آيت الله سيد مرتضي نجومي مي گويد: “هنري كه با تعهد مكتب و اسلام، به وجود بيايد، به جاودانگي اسلام، جاودانه و به مقبوليت او، مقبول مي افتد ... اسير شخص و زمان نيست، هر ببيند و بفهمد، لذت مي برد در هر زمان و مكان كه باشد يا حتي مسلمان هم نباشد”(7) ايشان در ادامه مي گويد: البته اسلام نسبت به بعضي از هنرها، علاقه اي نشان نداده بلكه نفي هم كرده است(8) اما نسبت به بعضي ديگر، رغبت و تمايل نشان داده، بلكه اشتغال به آن را خود عبادتي دانسته كه ثواب اخروي هم دارد. در هيچ ديني چون اسلام به هنر خط اهتمام نشده است. مثلادر آيات متعددي: از اولين آيات نازل شده بر پيامبر(اقرا بسم ربك الذي ...) كه سخن از خواندن است شروع مي شود تا حتي قسم به قلم: ن و القلم و ما يسطرون و نيز تا آنجا كه حتي خدا در مقام معرفي خود مي فرمايد: اقرا ربك الاكرم الذي علم بالقلم.
پيامبر اكرم هم مي فرمايند: هركه (بسم الله الرحمن الرحيم) را به خطي خوش بنويسد، به بهشت داخل شود. “بي شك و بدون اغراق خط اسلامي در زيبايي و جمال، سلامت و معنويت، در ميان هنرهاي اسلامي سرآمد و پيشرو در رتبه اول است، هيچ گاه به خدمت طاغوت در نيامده كه طاغوت را هم به خدمت در آورده است. آيت الله نجومي در ادامه خاطره اي از علامه محمدتقي جعفري نقل مي كنند كه وقتي علامه به منزل ايشان تشريف آوردند، حديثي را كه با خط زرين نوشته بودند كه: (زخارف الدنيا تفسير العقول الضعيفه) زينت ها و زخارف دنيا، عقل هاي ضعيف و ناتوان را فاسد مي كند. به صورتي كه علامه محو آن شدندوآرزو مي كردند كه اي كاش در دو سخنراني قبلي شان كه (حيات معقول و فلسفه هنر از نظر اسلام) بود، اين حديث را مورد استناد و استفاده قرار مي د ادند. قابليتي كه خط دارد اين است كه مي توان آن را، به شيوه دلخواه تنظيم كرد و نوشت و چه زيباست جملاتي مثل (اشهد ان لااله لله وحده لاشريك له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ...) كه به صورت انساني در حال تشهد نگاشته شود تا تطابق كامل بين ظاهر و معني بوده باشد يا مثلاحديث معروف سفينه را به صورت سفينه شناور در اقيانوس، نوشته شود كه پيامبر فرمودند: مثل اهل بيتي كمثل سفينه نوح، من زكي ها نجي و من تخلف عنها غرق.
به تعبير آقاي غلامرضا طاهريان نكاتي در خط كوفي است كه به زيبايي آن افزوده است و البته اين اصول در مورد ديگر خطوط اسلامي مثل نستعليق، نسخ و ثلث و معلي هم به نحوي موجود است: اصل دور و چرخش كه بيانگر نوعي طواف و تسبيح است و نيز نوعي ازليت و ابديت را مي سازند، اصل تمركز و محوريت كه ارتباطي با توحيد دارد. اصل مساوات و اينكه حروف، بايستي در بين 2 فاصله خطي مشخصي نوشته شوند، اصل تكرار و تداوم، اصل تشابه، اصل تقارن، كه چه در مورد خود كلمه مطرح است يعني كلمه را چه از راست بخوانيم و چه از چپ، يكي است و در مورد جمله نيز اگر به صورت چليپا نوشته شود، اين تقارن، و تناسب نمودار است و نيز اصل گره خوردگي كه نشانه محبت و وحدت است و نيز اصل تركيب يا اكمپوزيسيون.(9).
...