نام فایل : جنگ ايران و عراق (2) 30 ص

فرمت : .doc

تعداد صفحه/اسلاید : 44

حجم : 94 کیلوبایت

‌جنگ‌ ايران‌ و عراق‌ (2)
اشاره‌
سئوال‌ جدي‌ نسل‌ جوان‌ و انديشمند جامعة‌ ما درخصوص‌ چگونگي‌ آغاز جنگ‌ ايران‌ و عراق، ما را بر آن‌ داشت‌ تا در سلسله‌ مقالاتي‌ به‌ تحليل‌ تاريخي‌ و بررسي‌ اين‌ واقعة‌ مهم‌ در تاريخ‌ معاصر ايران‌ بپردازيم.
 
مقدمه:
جنگ‌ ايران‌ وعراق‌ بي‌ شباهت‌ به‌ بسياري‌ از جنگ‌هاي‌ نوين، برآيند عوامل‌ و متغيرهاي‌ پيچيده‌ و تاريخي، فرهنگي، سياسي‌ و اعتقادي‌ - ايدئولوژيك‌ است. برخي‌ از اين‌ عوامل‌ به‌ اختلافات‌ تاريخي‌ و طولاني‌ بين‌ دو قوم‌ ماد و آشور در عصر باستان‌ و بعدها بين‌ دو فرهنگ‌ و دو ملت‌ عرب‌ و عجم‌ باز مي‌گردد و برخي‌ ديگر به‌ تحولات‌ سياسي، اجتماعي‌ و نظامي‌ در سطوح‌ ملي، منطقه‌اي‌ و بين‌ المللي‌ در مقطع‌ زماني‌ پيش‌ از جنگ‌ هشت‌ ساله‌ (1359-1367) مربوط‌ مي‌شود. شناخت‌ اين‌ عوامل‌ - اعم‌ از عيني‌ يا ذهني- زمينه‌ساز جنگ، به‌ اندازة‌ دستاورد و نتيجة‌ جنگ‌ به‌ عنوان‌ مجموعه‌اي‌ از تصميمات‌ سياسي‌ و نظامي‌ و فناوري‌ كه‌ در صحنه‌ نبرد واقعي‌ به‌ كار گرفته‌ مي‌شوند، مهم‌ است. اساساً‌ شروع‌ جنگي‌ بزرگ‌ و طولاني‌ بدون‌ وجود عوامل‌ تاريخي، فرهنگي‌ و استراتژيك‌ غير محتمل‌ است. اين‌ نوشتار خواهد كوشيد، چشم‌ اندازي‌ از تاريخچة‌ اختلافات‌ ايران‌ و عراق‌ از ابتدا تا وقوع‌ "جنگ‌ تحميلي" در 31 شهريور 1359 (22 سپتامبر 1980 م) را ترسيم‌ كند.
-1 سوابق‌ تاريخي‌ اوليه‌
به‌ شهادت‌ تاريخ، پيشينة‌ اختلافات‌ بين‌ ايران‌ و عراق‌ به‌ عصر باستان‌ و اختلاف‌ وتنش‌ بين‌ مادها و آشوريها باز مي‌گردد. در اين‌ دوره، دو جنگ‌ رسمي‌ بين‌ اين‌ دو تمدن‌ درگرفت‌ كه‌ در جنگ‌ نخست‌ (715 ق. م) آشوري‌ها- ساكنان‌ سرزمين‌هاي‌ شمال‌ عراق‌ - براي‌ اولين‌ بار آشوريها را در سال‌ (614-15 ق‌ .م) شكست‌ دادند و گسترة‌ قلمرو خود را وسعت‌ بخشيدند. در دوره‌ هخامنشيان‌ نيز، كوروش‌ در سال‌ 538 ق.م‌ با تصرف‌ بابل، - جنوب‌ و مركز عراق‌ فعلي‌ - حكومت‌ بين‌النهرين‌ را منقرض‌ كرد و تمام‌ غرب‌ آسيا از جمله‌ سرتاسر سرزمين‌ عراق‌ فعلي‌ را به‌ قلمرو ايران‌ ضميمه‌ نمود. اين‌ مناطق‌ تا زمان‌ حملة‌ اسكندر مقدوني‌ (335 ق‌ .م) جزو قلمرو ايران‌ باقي‌ ماند.
در زمان‌ اشكانيان‌ و پارت‌ها نيز، بابل‌ بار ديگر به‌ تصرف‌ پادشاهان‌ اشكاني‌ درآمد و اكثر سرزمين‌هاي‌ از دست‌ رفته‌ در غرب‌ ايران‌ كه‌ به‌ تصرف‌ اسكندر در آمده‌ بود، به‌ سرزمين‌ ايران‌ آن‌ زمان‌ پيوست. پادشاهان‌ اشكاني‌ تا سال‌ (116.م)- زمان‌ حمله‌ روم- بر بين‌النهرين، تيسفون‌ و سلوكيه‌ حكمراني‌ داشتند؛ حتي‌ فرهاد سوم، پادشاه‌ اشكاني، در سال‌ 64 ق‌ .م‌ بابل‌ را پايتخت‌ دوم‌ اشكانيان‌ قرار داد.
در عصر ساسانيان، رقابت‌ دو امپراطوري‌ ايران‌ و روم‌ بر سر سرزمين‌هاي‌ غرب‌ آسيا شدت‌ يافت. سرانجام‌ شاپور اول، پادشاه‌ ساساني، در سال‌ 260 م‌ روميان‌ را شكست‌ داد و شخص‌ امپراطور - والرين‌ - را اسير كرد و به‌ جندي‌ شاپور برد. به‌ دنبال‌ اين‌ پيروزي، بار ديگر قلمرو ايران‌ به‌ تمام‌ سرزمينهاي‌ غرب‌ آسيا گسترش‌ يافت‌ و تيسفون‌ (مداين) به‌ عنوان‌ پايتخت‌ رسمي‌ زمستاني‌ ساسانيان، به‌ مدت‌ چهار قرن‌ (260-637 م) پايتخت‌ رسمي‌ ساسانيان‌ باقي‌ ماند. اين‌ وضع‌ تا ظهور اسلام‌ ادامه‌ داشت‌ و ايرانيان‌ بر بين‌النهرين‌ حاكميت‌ مطلق‌ داشتند.(1)
با ظهور اسلام‌ و در دوران‌ خلفاي‌ راشدين‌ - 11-41 ق‌ (632-660 م) - بويژه‌ در دورة‌ خليفة‌ دوم‌ كه‌ حكومت‌ اسلامي‌ در عربستان‌ (مكه‌ و مدينه) تثبيت‌ شده‌ بود، اعراب‌ مسلمان‌ به‌ سوي‌ ايران‌ حمله‌ ور شدند و با شكست‌ ارتش‌ نيرومند ايران، به‌ فرماندهي‌ رستم‌ فرخزاد، در جنگ‌ قادسيه، و انقراض‌ سلسلة‌ ساساني، به‌ سمت‌ آسياي‌ مركزي‌ پيش‌ رفتند. با شهادت‌ حضرت‌ علي‌ (ع) در سال‌ 41. ق، امويان‌ قدرت‌ خود را از شام‌ (سوريه‌ فعلي) به‌ سراسر دنياي‌ اسلام‌ آن‌ زمان‌ گسترش‌ دادند و حدود يك‌ قرن‌ (41-136 ق) بر آن‌ حكم‌ راندند. اما انحراف‌ روز افزون‌ خلفاي‌ اموي‌ از اسلام‌ راستين‌ سبب‌ شد كه‌ ايرانيان‌ به‌ طرفداري‌ از آل‌ علي‌ (ع) كه‌ در تمام‌ دوره‌ اموي‌ به‌ شدت‌ مورد بي‌ مهري‌ قرار داشتند،به‌ فرماندهي‌ ابومسلم‌ خراساني‌ در سال‌ 132 ق‌ (747 م) عليه‌ سلطة‌ اموي‌ قيام‌ كنند و پس‌ از حدود سه‌ سال‌ جنگ، در سال‌ 136 ق‌ (750 م)، حكومت‌ امويان‌ را منقرض‌ كرده‌ و عباسيان‌ را به‌ جاي‌ آنها به‌ خلافت‌ بنشانند. عباسيان‌ مركز خلافت‌ را از دمشق‌ (شام) به‌ بغداد كه‌ كاملاً‌ تحت‌ نفوذ و سلطه‌ ايرانيان‌ قرار داشت، انتقال‌ دادند. در اين‌ دوره، امور حكومتي‌ خلفاي‌ عباسي‌ را به‌ تمامي‌ توسط‌ ايرانيان‌ اداره‌ مي‌شد و حكومت‌هاي‌ منطقه‌اي‌ ايران، اختيارات‌ فوق‌ العاده‌اي‌ در حكومت‌ اسلامي‌ داشتند. در تمام‌ اين‌ دورة‌ حدوداً‌ 505 ساله، خليفه‌ تنها خلافت‌ مي‌كرد و ايرانيان‌ حكومت‌ مي‌كردند و تمام‌ خلفاي‌ عباسي‌ نيز تقريباً‌ دست‌ نشاندة‌ ايرانيان‌ بودند.(2)
در اين‌ دوره، آميختگي‌ دو فرهنگ‌ ايراني‌ و اسلامي، سبب‌ پيشرفت‌ علوم، فرهنگ‌ و تمدن‌ شد و تمدن‌ اسلامي‌ به‌ اعلأ درجه‌ خود رسيد. در اين‌ زمان‌ بغداد پس‌ از قسطنطنيه‌ (استانبول) بزرگترين‌ شهر جهان‌ محسوب‌ مي‌شد. با مرگ‌ هارون‌رشيد اختلاف‌ بر سر خلافت‌ بين‌ دو پسرش، امين‌ ومأمون، بالا گرفت. مردم‌ عراق‌ از امين‌ و ايرانيان‌ از مأمون‌ حمايت‌ مي‌كردند. مأمون‌ به‌ كمك‌ ايرانيان‌ و سردار ايراني، طاهر ذواليمينين، به‌ بغداد لشكر كشيد و با شكست‌ امين‌ و بدست‌ گرفتن‌ خلافت، پايتخت‌ را از بغداد به‌ مرو انتقال‌ داد. وي‌ با هدف‌ جلب‌ پشتيباني‌ شيعيان‌ ايران‌ و عراق، امام‌ رضا(ع) را از مدينه‌ به‌ مرو آورد و ولايتعهدي‌ خود را به‌ وي‌ تحميل‌ كرد. اما مدتي‌ بعد هنگامي‌ كه‌ از مرو عازم‌ بغداد بود، از ترس‌ گسترش‌ دامنة‌ نفوذ امام، ايشان‌ را در بين‌ راه‌ خراسان‌ در محله‌اي‌ بنام‌ طوس‌ با زهر مسموم‌ كرد و به‌ شهادت‌ رساند. مأمون‌ با انتقال‌ پايتخت‌ از مرو به‌ بغداد، به‌ قلع‌ و قمع‌ كارگزاران‌ ايراني‌ در دستگاه‌ حكومتي‌ خود پرداخت: در پي‌ اين‌ اقدامات‌ مأمون، ايرانيان‌ بتدريج‌ نسبت‌ به‌ خلافت‌ عباسي‌ دلسرد شدند و به‌ قيام‌ عليه‌ آن‌ دست‌ زدند. از مهمترين‌ اين‌ قيامها مي‌توان‌ به‌ قيام‌ طاهريان، صفاريان‌ و سامانيان‌ اشاره‌ كرد. در ادامة‌ اين‌ قيامها، سرانجام‌ ايرانيان‌ شيعه‌ ساكن‌ در ديلمان‌ علية‌ خليفه‌ عباسي‌ شوريدند و بغداد را به‌ تصرف‌ در آوردند، اما به‌ خليفه‌ اجازه‌ دادند كه‌ همچنان‌ بر مسند خود باقي‌ بماند. به‌ اين‌ ترتيب، بار ديگر خلافت‌ اسلامي‌ تحت‌ نفوذ ايرانيان‌ ق-رار گ-رفت.
در زمان‌ سلطنت‌ سلجوقيان‌ نيز طغرل‌ پس‌ از تصرف‌ بغداد اجازه‌ داد كه‌ خليفه‌ بصورت‌ دست‌ نشانده‌ بر خلافت‌ باقي‌ بماند و خليفه‌ نيز در عوض‌ او را «شاه‌ شرق» لقب‌ داد. سلجوقيان‌ كه‌ به‌ امور مملكت‌ داري‌ آشنايي‌ چنداني‌ نداشتند، متوسل‌ به‌ دانشمندان‌ ايراني‌ شدند تا حكومت‌ خود را قوام‌ و دوام‌ بخشند. اين‌ امر موجب‌ قدرت‌گيري‌ مجدد ايرانيان‌ در امور خلافت‌ و نيز زمينه‌ ساز تجديد حيات‌ علمي‌ و ادبي‌ ايران‌ و عراق‌ گرديد. در اين‌ دوره‌ با تلاش‌ و كياست‌ وزير كاردان‌ ايراني، خواجه‌ نظام‌الملك‌ طوسي، عمر خيام‌ نيشابوري، رياضي‌دان‌ و شاعر ايراني، تقويم‌ جلالي‌ را تنظيم‌ كرد و امام‌ محمد غزالي‌طوسي‌ به‌ بغداد دعوت‌ شد و به‌ آموزش‌ علوم‌ اسلامي‌ پرداخت. در پي‌ آن، مدارس‌ ديني‌ فراواني‌ در بغداد ساخته‌ شد. اين‌ وضع‌ كم‌ و بيش‌ تا انقراض‌ حكومت‌ سلجوقي‌ و حمله‌ مغول‌ و پس‌ از آن‌ حمله‌ تاتارها و تيمور لنگ‌ از اتابكان‌ سمرقند ادامه‌ داشت. تيمور در سال‌ 1401 م‌ با اشغال‌ بغداد، مردم‌ آن‌ ديار را قتل‌ عام‌ كرد و تمام‌ آثار و ابنيه‌ اسلامي‌ را به‌ همراه‌ صدها شهر به‌ ويرانه‌ تبديل‌ كرد.(3)
-2 دوره‌ عثماني‌ (1500-1922 م)
از قرن‌ شانزدهم‌ ميلادي، با ظهور دو قدرت‌ و امپراطوري‌ عثماني‌ و صفوي‌ در جهان‌ اسلام‌ با دو مذهب‌ متعارض‌ - اولي‌ از اهل‌ تسنن‌ و دومي‌ شيعي‌ مذهب‌ -، عراق‌ بار ديگر به‌ صحنه‌ كشمكش‌ و جنگ‌ تبديل‌ شد. اين‌ بار، دو امپراطوري‌ بزرگ‌ در جهت‌ تحقق‌ اهداف‌ خود به‌ صف‌ آرايي‌ عليه‌ يكديگر پرداختند. دولت‌ سني‌ عثماني‌ كه‌ خود را وارث‌ خلافت‌ اسلامي‌ مي‌دانست، در صدد اعمال‌ حاكميت‌ بر سراسر جهان‌ اسلام‌ و از جمله‌ ايران‌ بود. در مقابل، دولت‌ شيعي‌ صفوي‌ در ايران‌ نيز، تصرف‌ شهرهاي‌ شيعه‌ مذهب‌ عراق‌ از جمله‌ كربلا، نجف، سامرا و بويژه‌ بغداد را در نظر داشت. در نتيجة‌ اين‌ تعارضات، نيروهاي‌ مسلح‌ دو كشور بارها در مقابل‌ يكديگر صف‌ كشيدند و جنگ‌هاي‌ طولاني‌ بين‌ آنها در گرفت. (يادآوري‌ اين‌ نكته‌ ضروري‌ است‌ كه‌ قدرتهاي‌ اروپايي‌ براي‌ تضعيف‌ اين‌ دو امپراطوري‌ اسلامي‌ آتش‌ بيار معركه‌ بودندو به‌ اختلافات‌ آنها دامن‌ مي‌زدند.) اختلافات‌ دو امپراطوري‌ ايران‌ و عثماني‌ كم‌ و بيش‌ حدود چهارصد سال‌ به‌ درازا كشيد و تا پايان‌ جنگ‌ دوم‌ جهاني‌ به‌ انحأ مختلف‌ ادامه‌ داشت.(4) نتيجه‌ چهارصد سال‌ جنگ‌ و درگيري، بيش‌ از 18 معاهده‌ صلح‌ و چندين‌ پروتكل‌ مرزي‌ بود. از مهمترين‌ اين‌ معاهدات‌ مي‌توان‌ به
‌
شرح‌ زير نام‌ برد:
1. قرارداد 1639 م‌ مابين‌ دولتهاي‌ صفوي‌ و عثماني‌ كه‌ مرز دو كشور را بطور مبهم‌ و نامشخص‌ تعيين‌ كرده‌ بود.
2.معاهده‌ 1746 م‌ بين‌ نادر شاه‌ و سلطان‌ عثماني‌ كه‌ همان‌ ابهامات‌ قرارداد دولت‌ صفوي‌ و عثماني‌ را داشت.
3.پيمان‌ صلح‌ ارزرم‌ كه‌ متعاقب‌ جنگهاي‌ دو ساله‌ 1821-1823 م‌ به‌ امضأ رسيد و شرايط‌ قرارداد 1746 م‌ را مورد تأييد قرار داد و نتوانست‌ نقطه‌ پاياني‌ بر اختلاف‌ مرزي‌ دو كشور باشد.
4.پيمان‌ مهم‌ ارزرم‌ كه‌ در سال‌ 1847 م‌ با ميانجيگري‌ بريتانيا بين‌ ايران‌ وعثماني‌ منعقد و مقرر گرديد كه‌ كميسيوني‌ مركب‌ از نمايندگان‌ طرفين، كار تعيين‌ دقيق‌ خطوط‌ مرزي‌ را به‌ عهده‌ گيرد.
5.پروتكل‌ 21 دسامبر 1911 م‌ تهران‌ و پروتكل‌ 1913 م‌ قسطنطنيه‌ كه‌ موجب‌ آن‌ كميسيون‌ تحديد حدود متشكل‌ از نمايندگان‌ ايران‌ - عثماني، روسيه‌ و انگلستان، كار تعيين‌ مرزها و تنظيم‌ صورتجلسات‌ را به‌ عهده‌ گرفت.
اما تمامي‌ اين‌ معاهدات‌ در برقراري‌ صلح‌ و ثبات‌ در مناسبات‌ ايران‌ وعثماني‌ بي‌ نتيجه‌ ماند و اختلافات‌ دو كشور بيش‌ از قرنها ادامه‌ يافت‌ و با تجزيه‌ امپراطوري‌ عثماني‌ و تأسيس‌ دولت‌ عراق‌ در سال‌ 1932 م، اين‌ اختلافات‌ به‌ اين‌ كشور [عراق] به‌ ارث‌ رسيد.(5)
-3 دوره‌ استقلال‌ عراق‌
كشور عراق‌ در سال‌ 1920 م‌ پس‌ از جنگ‌ جهاني‌ اول‌ و فروپاشي‌ امپراطوري‌ عثماني‌ از سه‌ ايالت‌ بصره، بغداد و موصل‌ تحت‌ قيموميت‌ انگلستان‌ تأسيس‌ شد و در سال‌ 1932 م‌ استقلال‌ سياسي‌ خود را به‌ دست‌ آورد. آخرين‌ وضعيت‌ مرزهاي‌ آبي‌ و خاكي‌ را كه‌ دولت‌ عراق‌ وارث‌ آن‌ شد، بوسيله‌ پروتكل‌ 1913 م‌ اسلامبول‌ و كميسيون‌ تحديد حدود 1914 م‌ تعيين‌ شده‌ بود. براساس‌ پروتكل‌ مزبور كه‌ با دخالت‌ و اعمال‌ نفوذ مستقيم‌ دو دولت‌ روسيه‌ و انگلستان‌ به‌ ايران‌ تحميل‌ شد، شط‌ العرب‌و تمام‌ جزاير آن‌ كه‌ زماني‌ بصورت‌ مشترك‌ توسط‌ دو دولت‌ ايران‌ و عثماني‌ اداره‌ مي‌شد، تحت‌ حاكميت‌ دولت‌ عثماني‌ قرار گرفت؛ زيرا اين‌ كشور قبل‌ از اين، طي‌ قراردادي‌ امتياز كشتيراني‌ در اروندرود را به‌ دولت‌ انگلستان‌ واگذار كرده‌ بود. لذا دولت‌ انگلستان‌ در حمايت‌ از دولت‌ عثماني، به‌ ايران‌ فشار آورد و اين‌ كشور را مجبور به‌ پذيرش‌ حاكميت‌ كامل‌ عثماني‌ بر شط‌العرب‌ كرد. در حاليكه‌ در همين‌ زمان‌ «خط‌ تالوگ» يا «خط‌ القعر» بعنوان‌ عرف‌ بين‌المللي
...