نام فایل : كرمان

فرمت : .doc

تعداد صفحه/اسلاید : 56

حجم : 185 کیلوبایت

مقدمه
استان کرمان که در جنوب شرقی ایران واقع شده از زمان های خیلی قدیم از مراکز خیلی مهم فرشبافی محسوب می شده است. قبل از فرشبافی مردم کرمان به شالبافی می پرداختند و طرح های قدیم فرش کرمان از طرح های شال این منطقه اقتباس شده بود، اما به تدریج در طرح های فرش کرمان تنوع بوجود آوردند که کرمان را از سایر مناطق بافت متمایز ساخت. کم کم طرح های باب بازار خارج از کشور رایج شد و طرح های گل فرنگ، گلدانی، ظل السلطان، تصویری و... که مورد توجه و پسند بازار خارج بودند، بوجود آمد.
طراحان کرمان با الهام از طبیعت پیرامون خود، فرهنگ و اعتقادات خود، به خلق آثار زیبایی پرداختند. فرش دستباف به عنوان یک کالای هنری که بیانگر فرهنگ، آداب و اعتقادات مردم یک جامعه است و در حقیقت تاریخ تمدن یک ملت را نشان می دهد، از گذشته دور از اهمیت خاصی برخوردار بوده است و در دنیا چنانچه نامی از فرش دستباف برده می شد، در ذهن همه مردم دنیا، فرش دستباف ایران و به تبع آن فرش دستباف کرمان در اذهان می آمد.
فرش دستباف کرمان به دلیل متنوع بودن طرح و رنگ از گذشته دور زبانزد خاص و عام بوده و در حقیقت از عهد صفوی در این شهر کارگاه های متمرکز بافت وجود داشته و مردم استان کرمان به دلیل تبحر داشتن در شالبافی و سوزن دوزی توانستند در این هنر، هم در زمینه طراحی و هم در زمینه بافت موفقیت قابل ملاحظه ای کسب نمایند.
هدف اصلی از تهیه این پایان نامه معرفی طرح ها و نقوش سنتی فرش دستباف کرمان و همچنین معرفی طراحان فرش از گذشته تا کنون می باشد.
واژه ها
فرش دستباف:
هنر و صنعتی که بافنده با الهام از طبیعت پیرامون خود و با دست آن را می بافد.
طرح و نقشه:
منظور از طرح همان اشکال و نگاره هایی است که طراحان با الهام از طبیعت می کشند. اجزا تشکیل دهنده هر طرح قالی عبارتند از: نقش، زمینه و حاشیه.
طراحی در کرمان در بعضی از نقوش مانند نقشه های یکسره، بندی، درختی منحصر به طراحی متن و حاشیه می گردد، که حاشیه به حاشیه های کوچکتر در کناره ها محصور می شود و در طرح های ترنج دار به این ملزومات، متن و حاشیه، لچک و ترنج اضافه می گردد. همانند نقوش شاه عباسی.
فصل اول: تاریخچه فرش و ریشه یابی نقوش در دوره ی صفویه
دوره فرمانروایی و سلطنت خانواده صفویه در ایران عصر رفاهیت و روزگار آسایش و خوشگذرانی فراوانی نعمت و زمان ترقی و پیشرفت هنر و صنعت است در این عهد پیشرفت ها و تحولات زیادی در فنون و هنر رخ نموده و صنایع و فنون مراتبی عمده را پیموده و مخصوصاً هنر نقاشی در نیمه اول حکومت طولانی این دودمان بدرجه بلندی از ابداع و تازه کاری و استواری رسیده و برای آن تعجبی نیست. در نقاشی های دوره صفویه شکوه و عظمت این عصر و ابهت و جلال این زمان هویدا و آشکار خواهد شد و تیتر موضوعی که برای کشیدن تصاویر و طرح صور نقاشی گرفته شده از وضعیت زندگانی و چگونگی حیات نقاشی یا مجموع فنون جمیله تبریز را عهده دار بوده و او ضمناً پیاپی فنون آرایشی و تزئین توجه نموده و نقشه قالیچه ها و ظروف را کشیده و تاثیر طراز و اسلوب فنی و رسالت او در اشکال انسان که بر منسوجات و پارچه های ابریشمی ایرانی در قرن دهم هجری به کار رفته مشاهده می کنیم و از تصاویر دیگری که نشان می دهد که هنر قالیبافی از هنر نقاشی ایران و پارچه بافی منشأ داشته است این است که به بیشترین تصویر آن که از نقاش هنرمند مصور محمدی می باشد از نواحی مختلفه ای از زندگانی دهاتی را نشان می دهد و در آن صورت زراعی است که زمین را شخم زده و زراعت می کنند و زراع دیگری است که در زیر اراضی قرار دارد و پرندگان بالای سر آن درخت قرار گرفته اند و به صورت خیمه است که در میان خیمه ها زنانی هستند که بعضی دوک بدست گرفته و چله می ریسند و بعضی پارچه می بافند.
در نقاشی های ایران در قرن هشتم هجری اشارات مبهمی به فرش شده ولی از آن ها نقوش قرن نهم هجری می توان اطلاعات مفیدی اگر نه درباره کیفیت تولید ولی درباره طرح های اولیه فرش دریافت کرد با توجه به قالب اولین نقاشی ها در این قرن به بیانی غیر ایرانی داشت و به موازات حرکت نقاشی در جهت مضمون های خالص ایرانی استفاده از نقوش و گلها در تصاویر نقشی عمده پیدا می کند. هر چند در ابتدای قرن قالی هایی که در میناتور تجسم یافته اند حالتی کاملاً ابتدایی داشته اند و دارای نقوش زاویه دار و هندی بودند ولی به تدریج خطوط مستقیم انحنا یافته و گل های نیلوفری و ختایی در پیچاپیچ اسلیم ها بر روی فرش های درون کتاب ها ظاهر می شوند استفاده هنرمندانه کمال الدین بهزاد و شاگردانش از انگارها و نقش هایی که بعدها پایه و اساس طراحی فرش ایران شده در قسمت های مختلفی از تابلوها نظیر دیوار ها ـ پرده چادر یکی از راه های بررسی سوابق تاریخی و هنری فرش ها استفاده از نقوش مورد استفاده در صفحات کتاب های خطی ـ مرقعات و مینیاتورها است.
و طراحی بسیاری از فرش های قدیمی را در مقایسه با سبک استادان نگارگر بدان ها نسبت می دهند نقاشی های بهزاد و رضا عباسی و یا هنرهای ظریف و قوی ایران و سایر ممالک همجوار در اوج خود، همزمان با سبک رنسانس و هنر هنرمندانی نظیر داوینچی و راهبراند و هنرمندان دیگر در اروپا بوده است. استفاده نا محدود از گل و زیبایی طبیعت در سرزمینی که همواره نیازمند بارش باران های بارور است هیچ نیست جز استفاده از هنر به ویژه حالات رویایی و تخیلی آن برای پناه روی هنرمند در هنگام دشواری های سخت اجتماعی دایره همان حالت یگانه نمادگرا و انتزاعی هنر ایرانی است که در تمام تاریخ هنر کشور ما بر پهنه همه هنرها جریان دارد. ظرافت به دقت و استفاده به غایت هنرمندانه از رنگ در ترسیم ریزه کاری ها و لباس و اشیا و حتی فرش می کرد او بنیان گذار اولین طراحی اصولی در نقوش تزئینی ایرانی شد هنری که بعد ها در عصر صفوی به تابلوهای دیوارها، کاخ های صفوی و صنایع ظریف ایران و به ویژه فرش و هر هنر دیگری سایه افکن شد بهزاد زنجیر طلایی اتصال هنر تیموری و مکتب هرات به مکاتب تبریز و قزوین و اصفهان است. مینیاتور به مفهوم شناخته شده آن در حال سکون بود و تکان دیگری می بایست تا این هنر را از لابه لای کتاب ها و مرقعات و چه کتاب ها بیرون آورد و آن را بر دیوارهای کاخ ها و گسترده فرش ها را انواع کالاها، به شدت اقتصادی دیگر نظیر پارچه، ابزار و تیره تجسم بخشند. بنابراین عصر صفوی همان طور که عصر تداوم و اوج هنرهای تزئینی دستی است در واقع عصر انحطاط و پایان عصر شکوفایی عصری زرین در هنر ایران نیز است. از عصر شاه طهماسب فرش های پر ارزش و هنرمندانه ای در دست است ولی بیشترین شکوفایی هنر ایران، بی شک از دوران شاه عباس صفوی است. با توجه به اینکه هنرهای تزئینی به طور اعم و نقش قالی به طور اخص موضوع بحث است توجه به خط و نقاشی به چند دلیل می تواند قابل توجیه باشد اول آنکه در میان هنرهای تزئینی بعد از ظهور اسلام به ویژه از قرون سوم و چهارم به بعد ابتدا خط و پس مینیاتور از برجسته ترین هنرهای تزئینی و تصویری هستند که در مقایسه با سایر هنرهای تزئینی ایران نظیر ساختار ظروف سفالی ابزار و بافت پارچه وقتی فرش چرخه و تولیدی داشته اند دارای کیفیت ممتازتری است. البته از اواسط قرن دهم به بعد فرش نسبت به هنرهای فوق الذکر از تحرک و گسترش بیشتری برخوردار می شود که نقطه اوج آن در عصر صفوی است علی رغم آنکه تا قبل از قرن دهم هجری نمونه های قابل توجهی از فرش در دست نیست نمی توان پذیرفت که نقش های حیرت انگیز و کمال یافته قرن دهم و یازدهم بدون گذر از یک مرحله تکاملی در یک مقطع خاص و به طور ناگهان پدیدار شده است. اسطوره و عصاره هنرهای تزئینی ایران بدون شک فرش است. براساس آنچه در مینیاتورهای نیمه اول قرن نهم دیده می شود طرح های اولیه فرش شامل استفاده از خطوط صاف و شکسته و نقوش زاویه دار و ابتدایی و چند ضلعی های مختلف و حاشیه هایی که به صورت زنجیر به هم پیوسته اند برای ارزیابی و شناخت نقوش قالی عصر صفوی را مبدأ قرار می دهیم زیرا اولا نمونه های متعددی از این دوره در دست است که کار قضاوت را اندکی آسان می سازد و ثانیاً به نظر اغلب هنرشناسان در قرون دهم و یازدهم به دوره صفوی نقطه عطفی در شکوه و بالندگی فرش و عرضه نمونه های کامل و زیبایی از هنر قالیبافی است نقوش اولیه فرش برای مدتی طولانی ـ اگر بپذیریم که سابقه فرش به سدهای قبل از میلاد می رسد تا قرون هفتم و هشتم عمدتاً ساده و ابتدایی و با خطوط شکسته بوده است این نقوش با طرح های پخته و زیبایی که طی یک قرن بعد به وجود آمدند تفاوتی چشمگیر دارند طراحی و بافت فرش به موازات گسترش ابعاد تجاری و اقتصادی اهمیت تازه ای یافت که هر چند در ابتدا به شدت تحت تاثیر مینیاتور بوده و به موازات آن حرکت می کرده ولی به تدریج از آن فاصله گرفته است و این امر به خصوص در مورد عدم استفاده از تصاویر برای فرش محسوس است همراه انتقال حکومت از خاندان آل جلایر به دودمان صفوی و انتقال مکتب هرات در اواخر قرن دهم و طول قرن یازدهم شاهد تحولی شگرف در طراحی فرش هستیم. طرح های ساده و زاویه دار روی فرش به تکاملی باور نکردی در زمینه طرح های دلفریب و پر از راز و رمز ، مملو از گل و گیاه با رنگ های متنوع و چشم نواز می رسد. چند و چون این تحول اساسی چندان روشن نیست مگر آنکه بپذیریم هنرمندانی نظیر بهزاد و نقاشان پس از او با توجه به ظرافت و ریزه کاری و استفاده از رنگ های مناسب در مینیاتور به تعمیم و گسترش نقوش آن بر روی فرش کمک بسیار کرده اند. در هر حال تصاویر باقی مانده از اواخر قرن نهم دال بر آن است که استفاده وسیعی از اسلیمی افشان آن و گلهای نیلوفر و اناری بر فرش رایج بوده است و ما در اوج و قوت قالیبافی و تولید آن بوده ایم نمونه های محدودی از فرش های زمان قاجار در دست است که تا حدودی قضارتی نبی را ممکن می سازد در نمونه های باقی مانده دو گروه کاملاً مشخص قابل توجه هستند گروه اول فرش های از نوع شهری و کارگاهی که عمدتاً بنا به سفارش و خواست امرا و حکام وقت تهیه می شده است دسته دوم هم گروه فرش های بومی و محلی و عشایری که در برخی از آن ها کمال زیبایی خام و بدون هنرمندان بداهه ساز را می توان دید. بی اغراق می توان برخی از فرش های عشایری و مناطقی تقلید کردستان، بختیاری و فارس آن ها از گل و گیاه و درخت و پرنده با رنگ های دلنواز و بعضاً استعاره استفاده شده به عنوان نمونه های مطلقی از زیبایی از فرش های محلی ایران محسوب می شوند.
. صور اسرافیل- طراحان بزرگ فرش ایران
فصل دوم: تاریخچه استان کرمان و منطقه جغرافیایی آن از لحاظ طراحی و بافت (در عصر صفوی)
کرمان شهری آرام و مهمان نواز در گوشه انتهایی جنوب ایران در لحظات تاریخی متعدد پناهگاه مهربان درماندگان تاریخ و به دنبال آن پذیرای متعاقبان و ظلم های ناحقی است که به وسیله برخی از مهاجمان بر شهر رفته است. اوج این تعقیب و تعاقب درگیری خان قاجار و شاهزاده زند است. کنیه وحشتناک او شهر را نه فقط از وضعیت زیستی بلکه از مردم نیز تهی کرد. اگر چه این تهاجمات عمدتاً سیاسی بوده است تا اقتصادی ولی به هر جال در این سرزمین خشک که همواره در جست و جوی آب، چشم به برآعان دل به زیر زمین و در جست و جوی قنات ها و کاریزها داشته است و براساس این عوامل مردم با نوعی درونگرایی اجتماعی رو به حرفه ها و صنایع کوچک تر و محفوظ تر می کنند و بنابر یک منشا شناخته شده معمولاً در وضعیت خفقان و استبداد مسائل فرهنگی سنتی بوی خانگی از رشد چشمگیرتری برخوردار می شود، در کرمان نیز چنین شد. این شهر در دوران های قبل از ظهور اسلام با سخت کوشی و توسل به تولیدات بومی به آرامشی نسبی توأم با آسایش داشته است و پس از ظهور اسلام نیز با فعالیت های آرام و عاقلانه حتی در دوران مغول دارای اوضاع اقتصادی مناسب و خود کفایی درخور اعتنا بوده است.
در عصر صفوی به همت گنجعلی خان شهر کرمان اهمیتی واقعی یافت. تجارت پارچه و کالا که همواره در این شهر رونق داشته است پس از خواب خونین اوایل قاجار رو به رشد می گذارد. از قالی کرمان در عصر صفوی می شنویم و در زمان قاجاریه پارچه ترمه، تن پوش تمام بازرگان قجری است. ولی آنچه در قرن نوزدهم در کرمان اهمیت ویژه ای دارد شامل و ترمه و دست بافته هایی است که از بیرون از مرزها نیز بازار دارد. ترمه و پارچه های زری، کالاهای گران قیمت و اشرافی اند که به عنوان لباس، بقچه و حتی روپوش روی تبر مصرف دارند. با رواج صنایع نساجی در زمان خود نوعی ژاکارد پیشرفته و جدید که فرش نام دارد هدایت می شوند.
نخست آن که کرمان همواره بیشترین و چیره دست ترین نقاشان نقشه های قالی را داشته و تا چندی پیش پر رونق ترین طراحی و نقاشی در ایران بوده است و 150 طراح قوی دست پرتوان در آن دیار به این فن ظریف و طاقت فرسا داشته اند. دوم آنکه از همه شهرها و حوزه های قالیبافی کارگاهی از کاشان و اصفهان گرفته تا مشهد و تبریز و کرمان، پیش از شهرهای دیگر از تنوع و رنگارنگی نقش برخوردار بوده است. سوم اینکه کرمان بیش از همه مراکز قالیبافی ایران یگانه و شیوه های نقش پردازی غرب زمین متأثر شده و از جمله طراحان می توان چون ژورژسرماژیف بلغارستانی طرح ریزی قالی کرمان دست داشته اند بیش از همه جا زیر صادرکنندگان فرش ایران و شرکت های خارجی و علی رغم هجوم بی امان سلیقه های بیگانه و سفارش های کلان (باب صادرات و بیش از همه (باب آمریکا) خلاقیت و ابتکار خود را از دست نداده اند و رنگ و بوی قالی ایران داشته و بیشتر دستبافت های خود حفظ کرده است. چهارم آنکه قالیبافی کرمان که تا یک قرن پیش در برابر هنر و صنعت قالیبافی (ترمه) چندان اعتباری نداشت. میراث گرانقدر ترمه دوزی (بافی) را چنان ماهرانه به کار گرفت و هنر و صنعتی نیمه جان را در قالبی دیگر چنان زندگی و غنا بخشید که مانند آن در نقاط دیگر ایران سراغ نمی توان گرفت و تبدیل صنعت عبابافی به قالیبافی را نمی توان همانند تجدید حیات ترمه در قالی کرمان داشت چرا که با نقش پردازی و طراحی و رنگ آمیزی ندارد و عبابافی صنعت است نه هنر همین است که از میراث عبای نایین جز ریزبافی به قالیبافی نائین نرسیده است.
پنجم سنت و هنر (نقش گویی) و (نقش خوانی) آهنگین و همراه با صدای خوش (جوابگوی) بافندگان به خلیفه که رنگ های هر گره را می خواند هنری است نزدیک به موسیقی که در جوار هنر و صنعت قالیبافی کرمان نشو و نما کرده و از ویژگی های قالیبافی این خطه است.
. دواردز، سیسیل- قالی ایران
تحول و رونق قالیبافی کرمان و به تبع آن ابداع نقشه های گوناگون به صورت جدول های چهارگانه، از دهه دوم سده چهاردهم هجری و در پی رکود تجدیدی شالبافی آغاز شده از دهه دوم سده چهاردهم هجری و در پی رکود تدریجی شالبافی آغاز شد. قدیم ترین نقشه جدول بندی شده در نمایشگاه حاضر بیش از 80 سال ندارد (در سال 1357 ش). از این رو به درستی نمی دانیم که پیش از آن قالیبافی از روی نقشه شطرنجی تا چه حد رایج بوده است. اما این نکته مهم است که از سال 1315 هـ.ق تا به امروز همه فرش هایی که در سرتاسر کرمان و روستاهایش (جز منطقه ایل نشین افشار) بافته شده اند از روی نقشه چهار خانه بوده است. تا دوران انقلاب مشروطیت و رواج صنعت چاپ به همه نقشه ها را با دست، خط کشی و چهارخانه می کردند تدریجاً هنرمندانی چون محسن خان نقاش به سبک نقطه زنی را ابداع کردند که هر نقطه در چهارخانه نماینده یک گره است. به دلیل آن که نقطه زنی برای نقاش دشوار بوده شیوه دیگری که به سبک دورگیری معروف است و براساس آن گره های هم رنگ را در چهارخانه ها می کشاندند متداول شد. چون رنگ ها و گره ها به هم پیوسته اند، بافنده به دشواری می تواند جای درست و دقیق پاره ای از گره ها را معلوم کند به همین سبب است که شبیه سازی در قالیبافی بدون (نقطه زنی) امکان پذیر نیست. پس از به بازار آمدن کاغذهای شطرنجی حدود شصت سال پیش به تیتر نقاشان به شیوه دورگیری گردیدند اما هنرمندان بزرگ و صاحب سبک از جمله حسن خام، پسر محسن خان و شیخ رمضان شیوه نقطه زنی را رها نکردند.

فصل سوم: سیر تحول و تکامل نقوش فرش کرمان در دوره صفویه:
...