نام فایل : بافت سنتي دزفول

فرمت : .doc

تعداد صفحه/اسلاید : 58

حجم : 103 کیلوبایت

موقعيت جغرافيايي
دزفول يكي از شهرستانهاي مهم استان خوزستان است. شهرانديمشك در 12 كيلومتري شمال غربي آن شوشتر در 60 كيلومتري جنوب غربي آن اهواز(مركز استان) در 155 كيلومتري جنوب آن وشهر باستاني شوش در 30 كيلومتري جنوب غربي آن قرار دارند. شهر دزفول در 48 درجه و 24 دقيقه طول و 32 درجه و 24 دقيقه عرض جغرافيايي قرار دارد و وسعت آن قريب به 5770 كيلومتر مربع است.
آب وهوا
هواي شهرستان دزفول گرم و نيمه مرطوب است. حداقل درجه حرارت در زمستان به 6 دهم درجه سانتيگراد زير صفر و در تابستان حداكثر به 50 درجه سانتيگراد ميرسد. هواي آن از شهرستان اهواز و خرمشهر خشكتر است. متوسط رطوبت در زمستان بين 35 تا 65 درصد در نوسان است. ميزان متوسط بارندگي در دزفول 330 ميليمتر است.
وجه تسميه دزفول
كلمه دزفول از دزپل دزبهل ويا دژپل گرفته شده و در اصطلاح محلي دزفيل ميگويند و معرب آن دسبول است. نام شهر از دز ويا دژ به معني قلعه وپل ماخوذ است.پل معروف رود دز احتمالا در دوران قبل از اسلام (242- 271 ميلادي) بنا شده و بعدها مكرر تعميرشده است.
سابقه تاريخي شهر دزفول
اسناد و مدارك تاريخي نشان ميدهد كه دزفول در دوران باستان بنا شده است. پل و قلعه مجاورآن قديميترين قسمت شهر و هسته اوليه آن را تشكيل ميداده است. بنا به قولي دزفول در دوران تسلط عرب لطمه مي بيند. در حمله مغول دزفول محفوظ مي ماند ولي بعد تحت فرمان ايلخانان در مي آيد.
پيدايش اسلام با ايجاد مسجد جامع و مدارس ديني همراه است. در اين دوره شهر بر دو پايه اصلي مسجد و بازار رونق ميگيرد. بخشي از مسجد جامع دزفول به نام غريب خانه احتمالا در قرن سوم هجري بنا شده است.از ويژگيهاي دوره صفويه ايجاد چاههاي آب آشاميدني ايجاد قناتها آسيابهاي بادي و فاضلاب است. جنبه هاي شديد مذهبي بر شكل تقسيم بندي فضايي خانه هاي مسكوني به چشم مي خورد. خانه سازي در دزفول به بخش بيروني اندروني و خلوت تقسيم مي شود. بخش خلوت دردوران قاجاريه به تدريج از بخش ساختمان حذف مي شود.
در نيمه اول قرن 19 ميلادي اوضاع سامان بهتري مي يابد. زراعت ني كه سابقه طولاني داشته در اين زمان رواج بيشتري پيدا مي كند. كالاهاي صادراتي ديگري از جمله قلم ني به قسطنطنيه و هند ارسال مي گردد.
با اينكه دزفول در همسايگي يكي ازسه مركز بزرگ علوم و فلسفه دنياي قديم و صدر اسلام يعني جندي شاپور(در مدرسه جندي شاپور از طب يونان ، ايران و هند درس گفته مي شده و در واقع مركز برخورد عقايد فلسفي شرق و غرب بوده است). به نظر مي رسد ميان زوال جندي شاپور و گسترش شهر دزفول رابطه وجود داشته است. گفته مي شود ويراني جندي شاپور باعث كوچ مردم به دزفول شده است. اكنون دزفول كه از شهرهاي ثبت شده تاريخي است همچنان زنده و فعال مي باشد و با وجود گسترش دزفول بافت قديمي هنوز قلب شهر است.
نحوهء تاثير مسائل اقليمي برواحد مسكوني
مسائل اقليمي درجه حرارت هوا جهت وزش بادهاي مطلوب بارندگي تاثيرات متقابلي بر واحد مسكوني و همچنين جهت گيري بافت كوچه ها مي گذارد. مناسبترين باد از جهت شمال شرقي به شهر دزفول مي وزد.اين باد پس از عبور از روي رودخانه دز به شهر مي رسد. راستاي كوچه هاي شهر هم در همين جهت نباشد است. باد ديگري نيز وجود دارد كه از سمت جنوب غربي مي ورزد و از عربستان به سوي ايران مي آيد. اين باد را مردم محلي باد مرگ يا باد سياه مي گويند و جهت كلي كوچه هاي مخالف اين جهت ميباشد. از جمله عوامل اقليمي ديگر كه در مسكن دزفول تاثير بسزايي دارد گرما و شدت آن در تابستان مي باشد كه جهت مقابله با آن از راه حل هاي مختلفي استفاده شده است. گرماي هوا در تابستان به 50 درجه سانتيگراد مي رسدو اين شهر يكي از گرمترين شهرهاي ايران است. برخلاف اينكه در نقاط معتدل و سردسيري اطاقها رو به آفتاب ساخته مي شود در دزفول سعي مي شود تا حد امكان فضاهاي زندگي را مخالف با جهت تابش خورشيد ونور جنوب درست نمايند و براي سايه دارشدن حياط خانه سمت جنوب ساختمان را مرتفع تر از شمال آن مي سازند تا سايه در حياط به وجود آيد. اگر دقت نمائيم چند درجه از جنوب به طرف قبله در اين شهر مناسب ترين جهت براي مقابله به تابش شديد خورشيد و گرماي حاصل از آن است و بدين ترتيب حياط در شمال خانه اكثرا به سمت شمال شرقي مي باشد. فضاي ساخته شده در طبقات فوقاني اكثرا نيم طبقه هاي خصوصي هستند كه به فرزندان خانواده اختصاص داده مي شود. از جمله فضاهاي ديگري كه براي مقابله با گرماي زياد در خانه هاي دزفول درست مي كنند شوادان نام دارد. از جمله عوامل ديگري كه بر واحد مسكوني تاثير دارد ساختن خانه ها با آجر مي باشد و آن را به دو علت مي توان بيان داشت. شدت بارندگي زياد باعث شده است كه جسم سخت تري از گل جهت ساختمان تهيه شود و ان چيزي نيست جزآجر-آجر ضمن دارا بودن مقاومت زياد از سبكي وزن نيز برخوردار است و در مقابل بارندگي شديد زمستاني مقاومت خوبي داردو از طرفي بهترين عايق حرارتي است جهت مقابله با گرما. شكست حجم ساختمانها خود عاملي جهت كاهش شدت تابش خورشيد و ايجاد سايه در اين حجم ها است. در سيماي كلي شهر اين شكستگي به وضوح ديده مي شود. از جمله عوامل ديگر پيوستگي بافت و تركيب حجمها روي گذر ها و ايجاد ساباط مي باشد كه يكي از عوامل ايجادساباط ها مسائل اقليمي است. ايجاد سايه ها و اختلاف درجه حرارت فضاي سايه دار زير اين ساباط ها باعث ايجاد ايجاد جريان هواي خنك در زير اين معابر سر پوشيده مي شود.
عناصرتشكيل دهنده ساختمان
نظام باربر
در دوره سنتي شكل واحدي از نظام شالوده اي در ساختمان بناهاي واحد مسكوني معمول بود. بار ساختمان را ديواره اي بار بر خشتي يا آجري و سقف گنبدي خشتي و يا آجري تحمل مي كردند. قسمتهاي بار بر به شكل جرزهايي درنما ديده مي شدند. ابعاد اين قسمت ها به طور معمول از 55 تا100 سانتيمتر بوده است. ابعاد اجزاي نظام ساختماني يعني خشت ها متفاوت بوده و بسته به مورد تغيير مي كرد. در ساختن قسمت هاي بار بر مصالح مورد استفاده خشت يا آجر بود. در ساختن ديوارهاي خشتي از ملات گل استفاده مي كردند. منتها گل را كه گل رس خالص بود از زير زمين تهيه كرده و آن را ورز مي دادند. يكسان بودن مصالح و نظام ساختماني و نظام پوشش شكل واحدي را در مجموعهء معماري واحد هاي مسكوني ايجاد ميكرد كه تنها بسته به هر مورد در ابعاد و تناسبات متغير بودند. در دورهء مياني دو گونه واحد مسكوني به بافت موجود شهر اضافه مي شود.در مساكن متعلق به فرا دستان استفاده از تيرآهن در سقف باعث مي شود كه نظام ساختماني به مجموعه اي از ديوارهاي باربر آجري و سقف تيرآهن تبديل شود. در اين نوع نيز نظام ساختماني به شكل جرزهايي در نما ديده مي شود. ابعاد ديوارهاي باربر حدود 45 تا55 سانتيمتر است. در مساكن متعلق به فرودستان نظام ساختماني هنوز شكل سنتي را حفظ كرده است با اين تفاوت كه مصالح به آجرتغيير يافته اند. با توجه به اينكه در مسكن سنتي ديوارهاي باربر"سقف گنبدي" يا "طاق آهنگ" بار ساختمان را تحمل مي كردند نيرو هاي بار بر در يك جهت يا دو جهت به زمين وارد مي شد. در مسكن دوره مياني كه سقف تيرآهن و ديواربار بر معمول مي شود شيوهء انتقال بار يك جهته است. مگر در مساكن فرودستان كه هنوز از سقف گنبدي استفاده مي شود.
نظام پوشش:
نظام پوشش در مسكن دوره سنتي عموما" " طاق گنبدي" " طاق آهنگ" در فضاهاي طويل بود كه روي اين طاق را پر مي كردند تا سطح صافي حاصل آيد و از اين سطح در طبقه بالا يا پشت بام استفاده مي شد. در فضاهاي مربع يا نزديك به آن از " طاق كلنبوه" استفاده مي شد كه مثل گنبد كوچكي عمل مي كند. سقف ها در برخي موارد سقف دوپوش بوده است. از فضاي خالي ميان سقف گنبدي زيرين و سقف صاف روئين براي مصارف انبار و مانند آن استفاده مي شده است. دراين موارد سقف رويين تير پوش بود. سقف دو پوش باعث مي شد كه عايق حرارتي مناسبي به وجودآيد فضاهاي داخل ساخمان در فصول گرم تبادل حرارتي كمتري داشته و خنكتر باشد. براي ساختن سقفهاي خشتي از خشت و ملات گل استفاده ميشد سقفها " طاق آجري " از آجر و ملات گچ و خاك ساخته شده و در دهانه هاي بزرگ و گنبدها از" گير چارو" ( قير جارو )استفاده مي شد كه ساروج گچ دار است. سقف تير پوش را از چوب سفيدملاير و بروجرد مي ساختند كه روي آن را با حصير و روي آن را با كاهگل مي پوشاندند . در دوره مياني درساختمان مساكن فرو دستان سقفها صاف واز آجر و آهن به صورت طاق ضربي استفاده ميشد .در حالي كه در مسكن فرودستان سقفها به همان شيوه سنتي و به صورت طاقي ساخته مي شد.
نظام پركننده
موقعيت نسبت به نظام بار بر
در مسكن سنتي بين دو جزء اصلي از نظام باربر را اجزاي پر كننده مي پوشانند. چون نحوهء انتقال بار معمولا" يك جهته است. در دو وجه از سطح هر واحد فضايي سه بعدي نظام پركننده و نظام باربر يكي مي شوند.
در مسكن دوره مياني نظام مشابهي عمل مي كند. يعني اگرچه سقف ها صافند ولي بار در يك جهت به ديوارهاي باربر در يك جهت به ديوارهاي باربر وارد مي شود كه در ضمن ديوارهاي جدا كننده اند. در حالتي كه نظام پركننده و باربر يكي است براي سبكتر شدن ديوارها در نقاطي كه از نظر ساختماني بار تحمل نمي كنند ديوار با ايجاد فرورفتگي(رف و طاقچه)در آن و تعبيه بازشوها براي دسترسي فضاها به هم سبكتر مي شود. در حالتي كه نظام پركننده فضاهاي داخلي را از هم جدا مي كند نيز با ايجاد با ايجاد فرو رفتگي هايي (طاقچه و رف) آن را سبكتر مي سازد. در اين حالت گاه منافذي براي هواكشي و نورگيري فضاهاي پشت ديوارها ايجاد مي شود. در حالتي كه نظام پركننده فضاهاي داخل و خارج را از هم جدا كند نيز با ايجاد فرورفتگيهايي (طاقچه و رف) آن را سبكتر مي سازند. در اين حالت گاه منافذي براي هواكشي و نورگيري فضاهاي پشت ديوارها ايجاد مي شود. در حالتي كه نظام پر كننده فضاهاي داخل و خارج را از هم جدا كند نيز با ايجاد بازشوها آن را سبكتر مي سازند. در اين حالت گاه در قسمت هاي بالاتر روزن هايي براي هواكشي و نورگيري فضاهاي داخلي ايجاد مي كنند.
نتيجه گيري
واحد پايه اي در نظام پركننده در قسمت نما قابي محصور در بين نظام ساختماني عمودي و افقي است كه نمود نظام ساختماني تنها در بيرون زدگي آن بخش نسبت به اجزاي پر كننده است و از نظر مصالح تفاوتي وجود ندارد تنها نحوهء كاربرد مصالح در مواردي متفاوت مي گردد. اين واحد پايه اي بر حسب موقعيت فضاي تشكيل دهنده پشت آن (فضاي زيستي ، فضاي واسطه اي ...) ابعاد و تناسبات متفاوتي به خود مي گيرد. مجموعه نماي واحد مسكوني تركيب به هم پيوسته اي از قسمتهاي پر كننده است كه بر حسب نظام دروني شكل دهندهء واحد كنار هم قرار گرفته اند. در مساكن متقدمتر كه فضاي ارتباطي (غلام گردش) بين فضاهاي زيستي و واسطه اي (ايوان) قرار مي گرفت تركيب زير قابل مشاهده بود:
در تركيب دروني هر واحد پايه اي نظام پر كننده – غالبا" و به ويژه در مساكني كه كوچكتر بوده و تنها در يك جبهه فضاهاي مسكوني قرار دارد – دو قاب بازشو قرار مي گيرد كه بسته به موقعيت واحد پايه يا جهت قرار گيري يا نوع استفاده از آن هر دو قاب بازشو هستند ويا يكي بازشو بوده وديگري نيست و يا هر دو بسته هستند. اگر ارتفاع قسمت پركننده زياد باشد هماهنگ با تناسب بازشوها شكلهاي فرورفته اي در قسمت فوقاني آنها وكوچكتر از آنها ايجاد مي شود كه گاهي برخي از آنها منافذي براي كوران هوا دارند. در نظام پركننده كه جداكننده فضاهاي داخل واحد مسكوني است بين مساكن فرادستان و فرودستان تفاوتي نبوده و تنها ابعاد فضاها متفاوت بوده است. در نظام پركننده كه در نماي داخلي واحدهاي مسكوني است تفاوت در ميزان تزئينات وابعاد فضاهاست و آجركاري مفصلتر و تزئينات بيشتري در مساكن سنتي فرادستان ديده مي شود.
...