نام فایل : وضعيت-حقوقي-ـ-فقهي-رايانه-در-ايران-35-ص

فرمت : .doc

تعداد صفحه/اسلاید : 31

حجم : 149 کیلوبایت

وضعيت حقوقي ـ فقهي رايانه در ايران
اشاره
رشد استفاده از رايانه در ايران و به كارگيري آن در فرايندهاي مختلف آموزش،صنعت، نشر و پژوهش، مسائل حقوقي نوظهوري را در پي داشت. اين مسائل ضرورتاً بايد در دستگاه فقهي و حقوقي ايران تحليل و قوانين مناسب با آن‏ها تصويب گردد.
بررسي‏هاي نظري پژوهش‏گران فقه و حقوق، بستر سازي براي دست‏يابي به قوانين كارآمد است. اين مقاله تلاش دارد براساس نيازهاي روز و مسائل نوظهور، متون فقهي و آراء فقيهان را بررسي كند.
حقوق رايانه داراي طيفي گسترده و موضوعاتي گوناگون است؛ امّا از آن‏جايي كه بسياري از فروعات اين حقوق (بر خلاف كشورهاي پيش‏رفتة صنعتي), تناسب چنداني با ساختار اقتصادي و اجتماعي كنوني ايران ندارند, طبعاً در تاريخچة قانون‏گذاري حقوق رايانه ايران, نمي‏توانند داراي منزلت و جايگاه ويژه‏اي باشند. به‏عنوان نمونه, گرچه در انگلستان براي حمايت از برخي از ابعاد سخت‏افزاري رايانه, قانوني تحت عنوان حمايت از تراشه‏هاي نيمه هادي تصويب شده است, اما به دليل عدم آمادگي صنعت ايران بر توليد چنين محصولاتي در حجم انبوه, نمي‏توان از قانون‏گذار ايراني انتظار تدوين چنين قوانيني را داشت. به طور كلي مي‏توان گفت كه از بين دو جنبة سخت‏افزاري و نرم‏افزاري رايانه, بُعد نرم‏افزاري آن در ايران داراي اهميت خاصي بوده و كاربردهاي فراواني در صنعت ايران طي بيش از يك دهه ورود آن به كشور داشته است. به همين جهت از ميان ابعاد حقوق رايانه, بُعد حقوق نرم‏افزار در ايران مورد توجه نسبي قانون‏گذاران ايران قرار گرفته است؛ از اين‏رو در اين گفتار بيش‏تر به تاريخچة زيرشاخة حقوق نرم‏افزار خواهيم پرداخت.
گرچه رايانه در اواخر دهة 1350 وارد ايران شد, اما رشد اين پديده در ايران از اواخر دهة 60 آغاز گرديد. در ابتداي كار, اين پديده در نظام حقوقي ايران تأثير چنداني نداشت, اما پس از تأسيس شركت‏هاي نرم‏افزاري در ايران و گذشت چند سال از فعاليت آن شركت‏ها, با طرح اولين دعواي نرم‏افزاري در دادگاه‏هاي ايران در سال 1372 به يك‏باره توجه حقوق‏دانان و قاضيان به اين پديده جلب شد و پرسش‏ها و ابهامات حقوقي جديدي در اين عرصه پديدار گشت. نخستين و مهم‏ترين پرسشي كه در اين زمينه مطرح شد, دربارة ماهيت و جايگاه حقوقي نرم‏افزار بود. به بياني ديگر, آيا نرم‏افزار اساساً به عنوان يك اثر ادبي و هنري شناخته مي‏شود و يا يك اثر صرفاً صنعتي است؟ يا آيا نرم‏افزار داراي شرايط حق تكثير و كپي‏رايت است يا شرايط اختراع‏پذيري؟ علاوه بر اين, اصولاً چه حقوقي بر سازندة نرم‏افزار قابل تصور است؟ آيا ارتكاب اعمال در دايرة امور نرم‏افزاري مي‏توانند مسئوليت‏هاي مدني يا جزايي را به دنبال داشته باشند؟ به طور كلي محور اساسي پرسش‏هاي فوق به اين مسئله بازمي‏گشت كه نرم‏افزار اصولاً تحت چه قانوني حمايت شدني است؛ قانون حمايت از آثار ادبي و هنري, قانون حمايت از اختراعات صنعتي و يا اين‏كه بايستي اساساً تحت يك قانون جديد و مخصوص مورد حمايت قرار گيرد؟ در دهة 1370, برخي از حقوق‏دانان با استناد به دلايلي, نرم‏افزار را به عنوان اثري ادبي تلقي كرده و آن را تحت قانون حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب سال 1348 مي‏دانستند. از سوي ديگر پاره‏اي از حقوق‏دانان, نرم‏افزار را به عنوان يك محصول صنعتي قلمداد كرده, ويژگي اختراع‏پذيري را بر آن قابل انطباق مي‏دانستند و از اين‏رو منعي در شمول آن تحت قانون ثبت اختراع و علايم تجاري مصوب 1310 نمي‏ديدند. امّا تطبيق هر كدام از اين دو قانون قديمي بر نرم‏افزار, مبتلابه اشكالات خاصي بود:
مشكلات شمول نرم‏افزار تحت قانون 1348 (قانون حق تكثير آثار ادبي و هنري)
1. گرچه كدهاي نوشته شده به زبان‏هاي سطح بالا, شباهت‏هاي فراواني به زبان طبيعي داشته و از جهاتي شبيه محتويات يك كتاب است و از اين جهت مانند اثر ادبي, قابليت اين را دارد كه تحت قانون مزبور قرار گيرد, امّا همان‏گونه‏كه بيان شد, نرم‏افزار تنها شامل كدهاي نوشته شده نيست؛ بلكه نرم‏افزار در واقع توسط كدهاي ماشين (دستورات متشكل از صفر و يك‏ها) اجرا مي‏شود. بنا بر اين حتي اگر كدهاي اصلي نرم‏افزاري را به عنوان اثر ادبي تلقي كنيم, باز هم نمي‏تواند اين قانون به طور جامع تمامي مصاديق نرم‏افزار را پوشش دهد
2. در زمان تصويب قانون مزبور, نرم‏افزار وجود خارجي نداشته تا مورد نظر قانون‏گذار باشد, از اين‏رو تعيين مجازات‏ها متناسب با موضوعات انفورماتيكي نيست.
3. افزون بر آن, بر اساس اصل «قانوني بودن جرم و مجازات», جرايم نرم‏افزاري بايد داراي عنصر قانوني باشند تا قابل مجازات شوند. به همين دليل تا در قانون به جرم نرم‏افزاري تصريح نشود, امكان مجازات متخلفين وجود ندارد و اين در حالي است كه اين قانون, هيچ‏گونه تصريحي به نرم‏افزار ندارد.
مشكلات مربوط به اختراع‏پذيري نرم‏افزار طبق قانون سال 1310
4. عدم صراحت در نص قانون مزبور, به شمول پديده‏هاي نرم‏افزاري به رغم اهميت قابل توجه اين صنعت, قاضيان دادگاه‏ها را در انطباق آن بر نرم‏افزار دچار ترديد كرده بود.
5. در اين قانون, مرجع فني تخصصي جهت تشخيص نوع و طبقه‏بندي اين دسته از محصولات, نامشخص بوده و هيچ‏كدام از مراجع فعلي مذكور در قانون بالا, به دليل عدم صلاحيت فني‏شان نمي‏توانستند مرجع مناسبي براي ثبت اختراعات نرم‏افزاري به شمار آيند.
مشكلات يادشده, به تدريج ضرورت تدوين نظام ويژة حمايت از پديدآورندگان نرم‏افزار را ايجاب نمود. تا اين‏كه در سال 1371 از سوي دولت, انجام كارشناسي حقوقي اين كار به شوراي عالي انفورماتيك كشور واگذار شد و به همين منظور, شوراي مزبور, پژوهش‏هاي گسترده‏اي در زمينة حقوق سازندگان نرم‏افزار به عمل آورد و با بررسي تطبيقي حقوق ساير كشورها و نيز مشاوره با كارشناسان فني و مديران ارشد شركت‏هاي نرم‏افزاري, در نهايت در آبان‏ماه 1373 لايحه‏اي تحت عنوان «لايحة قانون حمايت از حقوق پديدآورندگان نرم‏افزار» تدوين گشت. اين لايحه مشتمل بر ده ماده بود كه پس از ويرايش اول، يك ماده به آن اضافه گرديد. افزون بر آن, نخستين آيين‏نامة مربوط تحت عنوان «پيش‏نويس دستورالعمل صدور گواهي محصولات نرم‏افزاري» در همان سال تدوين گرديد.
لايحة مزبور تا سال 1378 مورد نقد و بررسي كارشناسان حقوقي مجلس شوراي اسلامي قرار گرفت تا سرانجام در چهارم دي‏ماه 1379 قانون حمايت از پديدآورندگان نرم‏افزار در هفده ماده و دو تبصره, به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد و پس از تأييد آن توسط شوراي نگهبان, در 24 دي ماه 79 با امضاي رييس جمهوري جنبة اجرايي يافت.
تاريخچة حقوق رايانه در دادگاه‏هاي ايران
با توجه به ابهامات موجود در خصوص جايگاه نرم‏افزار در قوانين ايران و پس از پي‏گيري‏هاي مكرر وزارتخانه‏هايي چون وزارت ارشاد و كسب تكليف از قوّة قضاييه در مورد چگونگي رسيدگي به شكايات نرم‏افزاري, سرانجام در سال 1371, رييس محترم قوّة قضايية وقت بخش‏نامه‏اي را مبني بر ملاك عمل قراردادن قانون حقوق مؤلفان, مصوب 1348 و قوانين مشابه صادر نمود و متعاقب آن با صدور نخستين رأي دادگاه‏هاي كشور دربارة دعواي شركت نرم‏افزاري سينا در زمينة حق تكثير محصولات نرم‏افزاري, اين مسئله روشن شد كه گرچه در قانون حقوق مؤلفان مصوب 1348 به موضوع نرم‏افزار تصريح نشده است, اما حقوق منظور شده در اين قانون, شامل نرم‏افزارهاي رايانه‏اي نيز مي‏شود. موضوع اين دعوا در ارتباط با شكستن قفل نرم‏افزاري يكي از محصولات شركت نرم‏افزاري سينا بود كه در ششم مردادماه 1370 توسط اين شركت اقامه شد. صدور اين رأي سرفصل جديدي در مورد حمايت قانون از اين صنعت در كشور ما به شمار مي‏رود.
افزون بر اين, تا پيش از تدوين لايحة حقوق پديدآورندگان نرم‏افزار, در بين سال‏هاي 69 تا 73, هيجده مورد شكايت به شوراي عالي انفورماتيك كه مرجع بررسي شكايات نرم‏افزاري بوده و هست, رسيد. موضوع بيش‏تر اين شكايات دربارة كپي‏ غيرمجاز از ابعاد مختلف برنامه‏هاي نرم‏افزاري بود. در هر صورت, رسيدگي به شكايات نرم‏افزاري واصله به مراجع مربوط قانوني, نكات و تجارب ارزندة زير را در پي داشت:
1. نامشخص بودن مفهوم فني و حدود و ثغور تكثير غيرمجاز و استفادة مشترك, از بخشي از برنامه‏هاي توليد شده, اين شبهه را بر توليدكنندگان نرم‏افزار قديمي ايجاد كرده بود كه توليدكنندگان نرم‏افزارهاي جديد (به دليل شباهت بخشي از نرم‏افزارشان با نرم‏افزارهاي قديمي) هيچ حقي نسبت به بخش‏هايي از نرم‏افزار كه با نرم‏افزار آن‏ها يكسان است, ندارند.
2. عدم برقراري سيستم استاندارد مشخص و صريح در معاملات محصولات نرم‏افزاري, همچون فقدان فاكتور فروش, قرارداد صريح و يا اسناد مشابه, مشكلات و ابهاماتي را در خصوص موضوع مورد معامله ايجاد كرده بود.
3. با توجه به استناد محدود دادگاه‏ها به قانون حق تكثير 1348, بسياري از اشخاص و خريداران, به لحاظ عدم آگاهي نسبت به امكان تعميم و تسري احكام قانوني بر محصولات نرم‏افزاري, مبادرت به تكثير و استفادة غيرمجاز از اين محصولات مي‏كردند.
ابهامات موجود در زمينة حقوق نرم‏افزار به دليل فقدان حقوق ويژه و اختصاصي در موضوع حقوق پديدآورندگان نرم‏افزار, منجر به اين شده بود كه اشخاص و شركت‏هاي نرم‏افزاري, كم‏تر به طرح شكايات در اين خصوص بپردازند تا اين‏كه با تصويب نخستين قانون حقوق نرم‏افزاري در سال 1379 و مشخص شدن وضعيت حقوق نرم‏افزار, شركت‏هاي نرم‏افزاري و ديگر اشخاص درگير با نرم‏افزار, كم‏كم اين جرئت و جسارت را پيدا كردند تا شكايات خود را در قالب دعاوي حقوقي در دادگاه‏ها طرح نمايند و نخستين دعواي مطروح پس از تصويب قانون فوق، در اسفندماه همان سال بود.
به جرئت مي‏توان گفت كه تصويب قانون حمايت از پديدآورندگان نرم‏افزار در سال 1379, نقطة عطفي در تاريخ قانون‏گذاري در اين زمينه به شمار مي‏رود. با اين‏كه مدت كوتاهي از تصويب اين قانون مي‏گذرد, اما به نظر مي‏رسد اين امر تأثيرات خود را بر نهادهاي حقوقي كشور گذاشته است. به عنوان نمونه, اخيراً دادگستري تهران اعلام كرده است كه شعبه‏اي جديد, ويژة جرايم نرم‏افزاري در دادگستري تهران راه‏اندازي شده است. به علاوه, مشابه كشورهايي كه پليس‏ جرايم نرم‏افزاري تشكيل داده‏اند, اخيراً نيروي انتظامي كشور با توجيه كامل پليس 110 نسبت به انواع جرايم رايانه‏اي, به سرعت و با جديت فراوان جرايم نرم‏افزاري را پي‏گيري مي‏كند. مثلاً با شكايت شركت نرم‏افزاري ياسين‏رايانه از كپي‏كنندگان غيرمجاز محصولاتش در شهر مشهد, بلافاصله اين پليس اقدام به شناسايي و دستگيري عاملين مربوط نموده است.
تاريخچة مختصري از فعاليت‏هاي علمي انجام‏شده در ايران در زمينة حقوق رايانه
متأسفانه در اين‏ باره اقدامات بسيار محدودي انجام يافته كه بيش‏ترين سهم مربوط به شوراي عالي انفورماتيك كشور است و طبق پژوهش‏هاي انجام يافته, تنها يك كتاب, آن‏هم صرفاً در زمينة حقوق پديدآورندگان نرم‏افزار توسط شوراي عالي انفورماتيك كشور تدوين يافته است. از لحاظ پژوهش‏هاي دانشگاهي, تنها دو رساله (يكي در مقطع كارشناسي ارشد و ديگري در مقطع دكتري) در اين خصوص تدوين شده است كه محتويات رسالة مربوط به مقطع دكتري, به صورت كتابي مستقل تحت عنوان حمايت از حقوق پديدآورندگان نرم‏افزار كامپيوتري با حمايت شوراي عالي انفورماتيك كشور منتشر ‏شده است. افزون بر آن, در ايران تنها يك مجلّة تخصصي تحت عنوان خبرنامة انفورماتيك در اين زمينه منتشر مي‏شود كه توانسته است از سال 69 تاكنون در طي هفتاد و شش شماره, بسياري از مسائل مربوط به حقوق رايانه را نقد و بررسي كند. مهم‏ترين پژوهشي كه دربارة ابعادي از حقوق رايانه به زبان فارسي صورت گرفته, جزوة درسي حقوق و رايانه تأليف آقاي دكتر پرويز ساورايي است. اين جزوه در سال 1375 تأليف شد و روش تحقيق آن به صورت تطبيقي است.
...